1.Banorët e tejlashtë të Shqipërisë dhe mënyra e tyre e jetesës
Trualli i banuar
sot nga shqiptarët filloi të popullohej shumë herët, që në epokën e paleolitit
(gurit të vjetër), mbi 100 000 vjet më parë. Në fillim u banuan to zona që
ishin në kushte gjeografike më të përshtatshme. Në Shqipëri, banimet më të
hershme janë vërtetuar në shpellën e Gajtanit (Shkodër), në Konipsol, në malin
e Dajtit dhe në vendbanimin e Xarës (Sarandë). Njerëzit primitive jetonin në
grupe të veçuara, kryesisht nëpër shpella të thata,, pa lagështirë dhe të
mbrojtura nga erërat. Veglat e punës i punonin më gurë stralli dhe më rrallë
prej kocke. Prej këtyre gurëve me anë të ashkëlzimit nxirrnin pjesë më të vogla
e më të mprehta guri për t'i përdorur si gërryese, shpuese etj. Si vende për të
përpunuar gurin shfrytëzoheshin hyrjet e shpellave dhe terrenet pranë lumenjve.
Sidoqoftë, veglat e asaj epoke ishin ende të thjeshta dhe të krijuara kryesisht
prej guri. Njerëzit primitivë ushqeheshin me produkte të mbledhura në natyrë
dhe me gjah kafshësh të egra. Për shkak të kushteve të vështira në të cilat
jetonin, njerëzit e paleolitit kanë pasur një mesatare jete shumë të shkurtër,
rreth 21-30 vjeç, me një vdekshmëri më të madhe te fëmijët. Lufta e përbashkët
për të përballuar jetën çoi në forcimin e lidhjeve të pjesëtareve të çdo grupi,
në ndryshimin e organizimit të njerëzve primitivë, të cilët nga fundi i
paleolitit kaluan në grupime me lidhje gjaku, në martesën me grupe, ku
prejardhja e fëmijës përcaktohej vetëm nga nëna. Filloi kështu organizimi i
shoqërisë matriarkale, e cila mori formë të plotë në periudha të mëvonshme, 6000-3000
vjet më parë, në epokën e neolitit (guri i ri). Popullimi i krahinave të banuara
sot nga shqiptarët u rrit shumë në periudhën neolitike. Njerëzit filluan të
braktisin shpellat dhe të përqendroheshin në vende të hapura. Banorët neolitike
pëlqenin më shumë të ndërtonin kasollet e tyre në fusha dhe në tarraca lumore.
Janë të njohura një numër i madh vendbanimesh të tilla në Shqipëri, në Kosovë,
në Malë të Zi e në Maqedoni. Banorët e hershëm, nga jeta endacake e epokës
paleolitike, kaluan në vendbanime shpeshherë të qëndrueshme, me ekonomi
kryesisht bujqësore. Ata njihnin dhe përdornin drithërat kryesore, si elbin,
melin, grurin etj. Kjo u shoqërua edhe me lulëzimin e sistemit matriarkal, ku
rolin drejtues të ekonomisë e të jetesës e kishte gruaja. Në këtë epokë u kalua
në një formë të re martese, në martesën me çifte.
2. Zbulimet e
hershme teknike
Ndër shpikjet më
të rëndësishme të epokës së paleolitit është zbulimi i zjarrit, i cili i
ndihmoi shume banorët e lashtë për të përmirësuar ushqimin dhe për t'u ngrohur.
Pjekja dhe zierja e ushqimit me anën e zjarrit solli ndryshime cilësore në
organet tretëse të njeriut. Ndryshimet në ekonomi dhe në organizimin shoqëror
të epokës së neolitit ndikuan për zbulime të tjera teknike, të mëdha për
lashtësinë. Njerëzit mësuan të punonin enët prej balte, të cilat shpeshherë i
zbukuronin me një shije të vërtetë artistike, mësuan të thirrnin dhe thurnin
pëlhura që i përdornin për veshje, shtroje e mbulesë, filluan të ndërtonin
kasollet e para që kishin dysheme të shtruara me argjilë dhe ishin të rrethuara
me thupra e kallama të lyera me baltë nga jashtë për t'u mbrojtur nga era e të
ftohtët. Në epokën neolitike, veglat e punës, veçanërisht ato prej stralli, u
përsosën shumë, në krahasim me epokën e mëparshme. U shpikën vegla të reja
pune. Për bluarjen e drithit u shpikën gurët e blojës, për punimin e tokës
filloi të përdorej shati i përgatitur prej brirëve të drerit. Me këta brirë
bënin edhe çekanë. Gjuetia e peshkut u rrit dhe u përmirësua me krijimin e
rrjetave dhe të grepave për zënien e tij. Po kështu u përgatitën edhe mjete të
reja për gjuetinë e kafshëve të egra. Ekonomia në epokën neolitike u gjallërua
më tej me zbutjen e kafshëve të egra e kthimin e tyre në kafshë shtëpiake.
Ndonëse primitive, gjuetia i ndihmoi njerëzit e kësaj epoke të zbutnin delen,
dhinë, kalin, qenin. Të gjitha këto arritje forcuan lidhjet e grupeve gjinore
të njerëzve primitivë, përmirësuan lidhjet me grupet e banorëve të tjerë dhe nxitën
marrëdhëniet e këmbimit në mes tyre, deri edhe në krahina të largëta. Në epokën
pasardhëse, në atë eneolitikë (të bakrit) 3000-2100 vjet para Krishtit (p. K.)
u bënë ndryshime të reja. U krijua ndarja e ekonomisë blegtorale nga ajo
bujqësore. Disa grupe banorësh merreshin kryesisht me bujqësi dhe grupe të
tjera merreshin me blegtori. Blegtorët qenë më shumë banorë endacakë. Këta
filluan të popullonin përsëri shpellat. U krijuan vendbanime të reja edhe në
qendra të hapura malore. Buzë lumenjve u krijuan vendbanime të tipit palafit,
ku dyshemetë e shtëpive viheshin mbi trarë të ngulur në fundin e lumit.
Popullimi i krahinave u rrit edhe më shumë. Risi teknike e madhe e kësaj kohe
ishte fillimi i punimit të veglave të punës prej bakri. Shoqëria njerëzore hyri
kështu në një epokë të re, në atë të punimit të metaleve. Po kështu toka filloi
të punohet me parmendë, duke përdorur kafshët tërheqëse, kalin dhe qetë.
Ekonomia blegtore i dha përparësi punës së burrave. Filloi të dobësohej sistemi
matriarkal dhe rolin e drejtimit në ekonomi dhe në grupet shoqërore filluan ta
merrnin burrat. Lindi kështu në epokën eneolitike sistemi patriarkal, i cili u
forcua më shumë në epokën e bronzit (2100-1100 p. K.) dhe në atë të hekurit
(mijëvjeçari i fundit p. K.).
3. Pellazgët
Epoka eneolitike karakterizohet
edhe nga ndryshime demografike. Në mesin e mijëvjeçarit të tretë p. K. dhe në
fillimet e mijëvjeçarit të dytë p. K. erdhën nga stepat e Lindjes grupe të reja
popullatash blegtore. Këto u përzien me banorët vendës dhe kështu u krijua
bashkësia e re kulturore e popullatës indoevropiane në të gjithë Gadishullin e
Ballkanit. Kjo popullsi mendohet të jetë popullsia e lashtë pellazge, për të
cilën kanë shkruar shumë autorë të vjetër si Homeri, Herodoti, Tukididi etj.
Pellazgët njihen si banorët më të lashtë parailire e paragrekë, që jetonin në
Gadishullin e Ballkanit e në pellgun e Egjeut. Në fillimet e shfaqjes së tyre,
pellazgët kishin organizim shoqëror matriarkal. Për karakterin etnik të tyre
janë dhënë mendime të ndryshme, ndonjëherë dhe kontradiktore. Që në shek. XVII,
veçanërisht në periudhën e Rilindjes Shqiptare, të studiuesit shqiptarë dhe të
huaj zotëroi teoria e lidhjes së pellazgjishtes me shqipen. Përkrahës i flaktë
i kësaj teorie ka qenë gjuhëtari austriak Han (Hahn). Studiues të tjerë e
kundërshtojnë këtë. Gjatë epokës së bronzit filloi procesi i diferencimit etnik
të popullatave të Ballkanit Perëndimor. Herodoti, historiani i lashtë grek i
shek. V .p. K., jep disa të dhëna për pellazgët që vazhdonin të jetonin në
Greqi. Sipas tij, gjuha e pellazgëve ishte e ndryshme nga gjuha greke. Ata
merreshin me bujqësi e detari. Ishin edhe mjeshtër të mirë ndërtimi. Pellazgët
ngritën murin që rrethonte Akropolin e Athinës dhe për këtë athinasit u dhanë
atyre si shpërblim disa toka në Atikë, të cilat, edhe pse ishin të pavlefshme,
ata i kthyen në toka të mira bujqësore.
Shënim: Ky material është marrë nga libri i hartuar nën drejtimin e Institutit të Historisë të Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqipërisë!
Miratuar nga Këshilli Kombëtar i Historisë pranë Ministrisë së Arsimit!
Comments