Çfarë na tregojnë emrat e vendeve të Shqipërisë për historinë e gjuhës së tyre

Midis antikitetit dhe shekullit të 16-të ekzistojnë vetëm emra vendesh si dëshmi të shkruara të zhvillimit të gjuhës shqipe.

Shkodra në Shqipërinë veriore është një nga qytetet më të vjetra dhe historikisht më të rëndësishme në Ballkan. Ndodhet pranë liqenit  me të njëjtin emër, në kufirin e Shqipërisë me Malin e Zi. E lartë mbi qytet është Kalaja e Rozafës, e cila është rindërtuar vazhdimisht që nga kohërat e lashta dhe është një destinacion popullor për vendasit dhe turistët ndërkombëtarë.

 

Po të shikosh trajtën e lashtë të emrit Scodra, del qartë se duhet të ketë një lidhje gjuhësore me trajtën e sotme shqipe të emrit Shkodër. Kjo theksohet veçanërisht në Shqipëri, ku vazhdimësia historike ka një vlerë të lartë shoqërore. Përhershmëria gjuhësore në emërtimet e vendeve është një argument i rëndësishëm në diskutimin për vazhdimësinë e vendbanimeve shqiptare. Por si duket historia e lashtë e Shqipërisë? Çfarë kontributi mund të japin emrat e vendeve në Shqipëri në çështjen shumë të rëndësishme të vazhdimësisë së vendbanimeve?

 

Ndikimet romake

Një vështrim në histori tregon se data e themelimit të Scodra është e panjohur. Qyteti përmendet për herë të parë në shekullin IV para erës sonë dhe njihet si kryeqyteti i fisit ilir të Labeatëve. Termi kolektiv ilirë zakonisht përfshin ato fise që u vendosën në kohët e lashta në një zonë që përafërsisht korrespondon me territorin kombëtar të Shqipërisë së sotme. Zgjerimi i romakëve i solli ata vazhdimisht në konflikte ushtarake me ilirët, të cilët u mundën përfundimisht nga romakët në vitin 167 p.e.s. Kjo solli nën ndikimin romak zonën e Shqipërisë dhe qytete si Scodra. Kjo mbeti vendimtare deri në shfaqjen e sllavëve në Ballkan në shekullin e VI pas Krishtit.

 

Gjuha shqipe

Sot, gjuha shqipe flitet në këtë rajon jugperëndimor të Ballkanit, por ajo është dokumentuar në dokumente të shkruara vetëm që nga mesi i shekullit të 16-të pas Krishtit. Si mund të kapërcehet ky hendek i gjatë në kohë mes dokumentacionit të shkruar antik dhe atij modern të shqipes? Kjo bie në kompetencën e gjuhësisë historike. Periudhat pa shkrim mund të hulumtohen gjithashtu duke përdorur rindërtimin gjuhësor dhe me ndihmën e krahasimeve gjuhësore.

 

Në rastin e shqipes kjo është e mundur sepse gjuha shqipe është gjuhë e pavarur, por si gjuhë e ashtuquajtur indoevropiane është e lidhur gjuhësisht me shumë gjuhë të tjera evropiane si gjermanishtja apo latinishtja. Kjo mund të shihet në fjalët numerike, për shembull gjermanisht drei, latinisht tres, shqip tre.

 

Antikiteti ka përfunduar

 Dhe këtu hyjnë në lojë emrat e vendeve të Shqipërisë. Në mungesë të dëshmive të shkruara para shekullit të 16-të të erës sonë, ato janë i vetmi material që shkon prapa në antikitet. Përveç kësaj, emrat e vendeve nuk janë vetëm pasqyrim i ngjarjeve gjuhësore, por edhe historike. Ato pasqyrojnë historinë e vendbanimeve të një vendi të caktuar. Në mënyrë ideale, analiza juaj gjuhësore-historike mund të hedhë dritë se nga cila gjuhë vjen një emër vendi dhe si u ndryshua fonetikisht me kalimin e kohës dhe në cilën gjuhë derisa mori formën ose format aktuale.

 

Në rastin e Shqipërisë, një rol të veçantë luajnë emrat e vendeve që janë trashëguar që në lashtësi, si Scodra. Shqiptarët e shohin veten si pasardhës vendas të ilirëve të lashtë. Shqipja thuhet se është një zhvillim modern i ilirishtes së lashtë. Kjo pikëpamje mbështetet edhe nga fakti se një emër si Shkodër duhet të zhvillohet mjaft rregullisht pasi tingulli i shqipes ndryshon nga forma e lashtë e emrit Scodra. Edhe pse në thelb kjo është e vërtetë, rindërtimi gjuhësor i shqipes është rafinuar vitet e fundit për shkak të metodologjisë së përmirësuar. Është bërë e qartë se historia gjuhësore e shqipes mund të ndahet në dy faza të ndryshme zhvillimi.

 

Çdo fazë e zhvillimit ka ndryshimet e veta të zërit. Faza e parë e ndryshimeve të tingullit prek ato fjalë që janë trashëguar në shqip nga ajo që njihet si indoevropiane, gjuha bazë e rindërtuar e pothuajse të gjitha gjuhëve moderne në Evropë. Kjo fazë përfundoi kur filloi faza e dytë e ndryshimeve të reja të zërit. Filloi me kontaktin gjuhësor të shqipes me latinishten, pra pas përfshirjes së Ballkanit nën sundimin e Romës. Si rrjedhojë, shumë huazime latine me ndryshime fonetike shumë specifike u përvetësuan në shqipe. Ajo që bie në sy është se emri i vendit Scodra, i dëshmuar që në lashtësi, është ndryshuar vetëm pas ndryshimeve fonetike të fazës së dytë, më të re të historisë së gjuhës shqipe. A është ky vetëm një rast i izoluar? Cilës fazë mund t'i caktohet historia fonetike e emrave të vendeve të tjera në Shqipëri? Çfarë pason në rastin e një ndryshimi tingullor gjuhësor të ri në emërtimet e vendeve për vazhdimësinë e vendbanimeve shqiptare?

 

Historia e vendbanimeve historike

 Në një projekt kërkimor mbi Ballkanin në Institutin e Kërkimeve të Historisë Moderne dhe Bashkëkohore të Akademisë së Shkencave, të gjithë emrat e vendeve në Shqipëri do të shqyrtohen për herë të parë gjuhësisht në lidhje me këto gjetje të reja mbi historinë e tingullit historik të shqipes. Duke vepruar kështu, do të analizohet jo vetëm historia historike gjuhësore e emrave të vendeve, por edhe situata e tyre përkatëse e dokumentacionit në rrjedhën e historisë si dhe origjina e tyre specifike gjuhësore do të përcaktohet në mënyrë shumë të synuar. Sepse përveç emërtimeve të dëshmuara tashmë në lashtësi, në Shqipëri ka edhe një numër të madh emra vendesh me origjinë sllave dhe sigurisht emra vendesh që janë formuar me fjalë nga vetë shqipja. Ky studim synon të tregojë se si përfaqësohet tërësia e emrave të vendeve në Shqipëri dhe si duhet kuptuar kuadri kronologjik i historisë së vendbanimeve historike të trevës shqiptare. Qëllimi është të krijohet një bazë për të diskutuar gjuhën dhe historinë e vendbanimeve të Shqipërisë në mënyrë kritike dhe sipas standardeve metodologjike moderne, siç ndodh tashmë diku tjetër. (Joachim Matzinger, 10 korrik 2018)