Gjuha është mjeti me të cilin njeriu shpreh mendimet, ndjenjat dhe përvojat e tij. Falë saj, ne mund të tregojmë histori, të shpjegojmë teori shkencore, të krijojmë art dhe të komunikojmë çdo ide – nga më e thjeshta deri te më e ndërlikuara.
Ky udhëtim përfshin zhvillimin e gjuhës, mënyrën si ndryshoi trupi ynë për ta prodhuar atë, çfarë na dallon nga kafshët dhe si gramatika sjell rregull.
Gjuha e njerëzve të lashtë
Njerëzit e parë nuk kishin fjalë apo fjali të ndërlikuara. Ata komunikonin kryesisht me:
- gjeste,
- zhurma,
- britma.
Kjo mënyrë komunikimi i ngjan shumë asaj që përdorin sot majmunët dhe primatët: paralajmërojnë rrezikun, shprehin frikë, gëzim apo agresivitet. Fjalët dhe strukturat e ndërlikuara ende nuk ekzistonin.
Nga tingujt te fjalët
Me evoluimin e njeriut ndryshoi edhe trupi i tij. Koka dhe truri u rritën, ndërsa gjuha, fytit dhe zgavra e gojës u zgjeruan. Këto ndryshime i mundësuan njeriut të prodhonte tinguj më të qartë.
Studiuesit mendojnë se gjuha filloi të shfaqej diku mes 1.5 milionë dhe 40.000 vite më parë. Megjithatë datën e saktë është e pamundur ta dimë, sepse fosilet nuk mund të tregojnë se sa mirë flisnin paraardhësit tanë.
Homo erectus ndoshta mund të prodhonte tinguj të artikuluar, por besohet se Homo sapiens – njeriu modern, që u shfaq rreth 150.000 vite më parë – ishte i pari që vërtet mund të fliste.
Gjuha nuk u shfaq brenda natës. Ajo u zhvillua ngadalë dhe i dha njeriut një avantazh të madh: komunikimi nuk varej më nga duart dhe gjestet, të cilat tani mund të përdoreshin për punë dhe vegla.
Çfarë e dallon njeriun nga kafshët?
Edhe kafshët komunikojnë – me aroma, tinguj apo gjeste. Por komunikimi i tyre ka kufij: lidhet pothuajse vetëm me mbijetesën, ushqimin dhe riprodhimin.
Hulumtimet tregojnë:
- Bonobot përdorin rreth 38 tinguj për t’u kuptuar.
- Orangutanët kanë mbi 60 gjeste të ndryshme.
Megjithatë, asnjë prej tyre nuk mund të krijojë një histori të gjatë, një poezi ose një teori shkencore. Kjo aftësi i përket vetëm njeriut.
Kreativiteti i pafund i gjuhës
Gjuha gjermane, për shembull, ka rreth 40 tinguj (shqipja 36). Vetëm me kaq, njeriu mund të krijojë qindra mijëra fjalë.
Duden vlerëson se gjermanishtja ka 300.000–500.000 fjalë, një numër që ndryshon vazhdimisht. Disa fjalë të reja shfaqen, të tjera zhduken.
Një njeri i zakonshëm kupton rreth 50.000 fjalë, ndërsa përdor aktivisht mes 12.000 dhe 16.000.
Ajo që e bën gjuhën unike është se ne mund të shpikim fjalë të reja kur të duam, të ndërtojmë tregime, ide dhe forma të reja komunikimi. Çdokush mëson natyrshëm gjuhën e tij deri në pubertet – pa aftësi të veçanta inteligjence.
Gramatika – rregulli që i jep kuptim gjuhës
Të flasësh nuk do të thotë të vendosësh fjalë njëra pas tjetrës. Pa rregulla, komunikimi do të ishte kaotik. Gramatika përcakton:
- rendin e fjalëve,
- format e tyre,
- lidhjet logjike mes tyre.
Në latinisht ekzistojnë 6 raste gramatikore; në anglisht vetëm një rregull i veçantë për gjinoren (’s). Gjuhët nga i njëjti grup ndajnë struktura të ngjashme. Për shembull:
- italishtja, spanjishtja dhe frëngjishtja vijnë nga latinishtja,
- gjermanishtja, anglishtja dhe holandishtja nga familja gjermanike.
Ndaj një gjerman zakonisht e kupton disi holandishten edhe pa e mësuar. Por një gjuhë nga një familje krejt tjetër – si aborigjinishtja – ndryshon shumë në fjalor dhe strukturë.
P.sh., ndërsa ne përdorim “majtas” dhe “djathtas”, një aboriginal përdor gjithmonë drejtimet gjeografike: veri, jug, lindje, perëndim. Për ta kjo është krejt natyrale, për ne shumë e vështirë.
Comments